Ở thời điểm giá cà phê và hồ tiêu cao nhất, Tây Nguyên đã hoàn toàn mất kiểm soát về diện tích với hai loại cây này. Theo đó, đất bị “bóc lột” nghiêm trọng.
Bài 1: Bùng nổ diện tích cà phê, hồ tiêu
Thống kê từ năm 2015, diện tích cà phê và hồ tiêu đã vượt kế hoạch đề ra đến năm 2020 hàng trăm nghìn ha.
Cà phê: 50 nghìn ha “về đích” trước 5 năm
Từ sau năm 1975, ngành cà phê Việt Nam đã phát triển vượt bậc về diện tích, năng suất, sản lượng; hình thành các vùng chuyên canh cà phê tập trung ở vùng Tây Nguyên, cà phê chè ở Tây Bắc; từng bước xây dựng công nghiệp chế biến cà phê đa dạng phục vụ nội tiêu và xuất khẩu.
Theo định hướng của Bộ Nông nghiệp và PTNT về phát triển ngành cà phê bền vững đến năm 2020, tổng diện tích trồng cà phê cả nước ổn định khoảng 600 nghìn ha. Trong đó vùng trọng điểm phát triển cà phê gồm 4 tỉnh Tây Nguyên với khoảng 530 nghìn ha (Đăk Lăk 190 nghìn ha, Lâm Đồng 150 nghìn ha, Gia Lai 75 nghìn ha, Đăk Nông 115 nghìn ha). Các vùng cà phê khác gồm 7 tỉnh, khoảng 70 nghìn ha (gồm Đồng Nai, Bình Phước, Kon Tum…). Ngoài ra sẽ quy hoạch một số vùng cà phê chè chất lượng cao (cà phê nuôi chồn và cà phê hữu cơ) tại Lâm Đồng, Kon Tum, Sơn La, Điện Biên.
Tuy nhiên, con số thống kê của năm 2015 cho thấy, cả nước đã có khoảng 650 nghìn ha cà phê, được trồng ở 105 huyện của 22 tỉnh, thành phố, bao gồm 5 vùng sản xuất chính là Tây Nguyên (5 tỉnh, 53 huyện), Đông Nam bộ (6 tỉnh, 27 huyện), Nam Trung bộ (3 tỉnh, 4 huyện), Bắc Trung bộ (4 tỉnh, 8 huyện) và trung du miền núi phía Bắc (3 tỉnh, 12 huyện – thị xã).
Theo đó, diện tích cà phê năm 2015 đã vượt quy hoạch đến năm 2020 là 50.000 ha.
Hồ tiêu: “Vượt kế hoạch” hơn 30 nghìn ha
Sau khi ra quân, anh thương binh hạng 3/4 (mất sức 51%) Nguyễn Văn Khoa (còn gọi là Hai Khả) rời quê hương Mỹ Tài (huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định), lên lập nghiệp ở thôn Hòa An, xã Nhơn Hòa, huyện Chư Sê (nay thuộc huyện Chư Pưh, tỉnh Gia Lai). Năm 1987, Hai Khả cùng một vài người cắm những dây tiêu đầu tiên trên vùng đất này. Hồi đó, giống tiêu phải mua tận Đăk Lăk, thậm chí vào tận các tỉnh miền Đông Nam bộ, kỹ thuật trồng tiêu thì… tự lần mò. Ngày đi làm thuê kiếm sống, tối đến, hai vợ chồng tự quay nước từ giếng đào sâu 30 – 40 mét, gánh nước tưới cho từng gốc tiêu. Ông nói: “Sau này có điện, có phương tiện cơ giới nên lớp trẻ có thể trồng vài ngàn trụ tiêu mỗi năm chứ ngày trước, hai vợ chồng chỉ dám trồng mỗi năm 100 – 200 trụ”. Thời điểm 2014 – 2015, Hai Khả là một trong những người được xem là ông “Vua” hồ tiêu trên “Vương quốc hồ tiêu” này.
Năm 2015, diện tích hồ tiêu cả nước đã vượt ngưỡng 85.000 han – vượt quy hoạch đến năm 2020 hơn 30.000 ha. Riêng tại các tỉnh Tây Nguyên và Đông Nam bộ, diện tích hồ tiêu chiếm trên 51% diện tích hồ tiêu toàn quốc, sản lượng chiếm trên 91% tổng sản lượng hồ tiêu toàn quốc.
Gia Lai là tỉnh có diện tích, năng suất và sản lượng hồ tiêu lớn so với cả nước. Ngày 7/10/2010, UBND tỉnh Gia Lai ban hành Quyết định số 681/QĐ UBND, về việc “quy hoạch trồng trọt gắn với công nghiệp chế biến trên địa bàn tỉnh Gia Lai đến năm 2015, tầm nhìn đến năm 2020”. Theo đó, diện tích hồ tiêu được quy hoạch của tỉnh đến năm 2015 là 6.000 ha, tầm nhìn đến năm 2020 vẫn giữ ổn định ở quy mô 6.000 ha. Tuy nhiên ở thời điểm năm 2015, diện tích hồ tiêu của tỉnh này đã lên đến khoảng 12.000 ha (khoảng 8.000 ha kinh doanh, hơn 4.000 ha kiến thiết cơ bản). Như vậy, diện tích hồ tiêu của Gia Lai ở năm 2015 đã vượt khoảng 6.000 ha – gấp đôi so với quy hoạch đến năm 2020.
Đăk Nông là tỉnh có diện tích hồ tiêu lớn nhất Tây Nguyên. Chỉ tính riêng trong năm 2014, diện tích hồ tiêu trồng mới toàn huyện Đăk Song là 1.200 ha, nâng tổng diện tích hồ tiêu toàn huyện lên gần 15.000 ha, vượt so với quy hoạch trên 20% (vượt cả diện tích hồ tiêu của toàn tỉnh Gia Lai).
Nguyên nhân: Thu nhập quá cao
Đánh giá về nguyên nhân diện hồ tiêu tăng nhanh trong những năm qua, nhiều chuyên gia cho rằng: Đó là do suốt một thời gian dài, một số quốc gia xuất khẩu hồ tiêu bị mất mùa; thêm vào đó là tình trạng đầu cơ tích trữ của nhiều doanh nghiệp thu mua – xuất khẩu hồ tiêu, đã đẩy giá hồ tiêu trong nước tăng nhanh và duy trì ở mức cao trong suốt một thời gian dài. Hồ tiêu đang ở giá 95.000 đồng/kg, lên 170.000 – 200.000 đồng/kg, thậm chí có thời điểm lên đến 220.000 đồng/kg hoặc cao hơn nữa…
Liên tục trong nhiều năm, nước ta luôn dẫn đầu thế giới về xuất khẩu hồ tiêu, với giá trị đạt khoảng 1 tỷ USD mỗi năm. Chỉ riêng trong năm 2014, Việt Nam đã xuất khẩu khoảng 160.000 tấn, chiếm khoảng 58% thị phần hồ tiêu thế giới, giá trị thu về trên 1,2 tỷ USD… Chỉ tính riêng ở hai huyện Chư Sê và Chư Pưh (tỉnh Gia Lai), nhờ cây hồ tiêu mà đã có không ít những tỷ phú như Hai Khả ở Nhơn Hòa…
Giá cao, lợi nhuận mang về từ hồ tiêu quá lớn nên việc tự phát mở rộng diện tích hồ tiêu ở địa bàn các tỉnh Tây Nguyên, dường như đã nằm ngoài tầm kiểm soát của ngành, của địa phương. Sự phát triển ồ ạt mang tính tự phát diện tích hồ tiêu nói trên, đã mang lại nhiều hệ lụy tất yếu. Trước tiên nó đã phá vỡ quy hoạch về cơ cấu cây trồng của vùng. Ngoài ra, việc áp dụng quy trình quy trình kỹ thuật canh tác hồ tiêu không hợp lý như vấn đề chọn giống trồng, bón phân, sử dụng thuốc BVTV, bảo vệ đất chống xói mòn… đã nảy sinh nhiều mâu thuẫn trong quá trình sản xuất.
